(Tekst objavljen u časopisu Pčelar za januar 1998. godine)

Naši daleki pretci, stari Sloveni su dugo živeli daleko od Sredozemlja, kolevke antičkih država, pa su dugo vremena ostali nepoznati antičkim piscima. Zato je o starim Slovenima i njihovoj prapostojbini sačuvano vrlo malo podataka. Prapostojbina Slovena je između Karpata i reke Dnjepra, na jugu, i Baltičkog mora, na severu, pa do između reke Visle i Odre. U staroj postojbini živeli su u plemenskim zajednicama u prostranoj ravnici sa blagim uzvišenjima. Takvi predeli bili su pogodni za zemljoradnju i stočarstvo. S druge strane, šumoviti, močvarni krajevi, ispresecani rekama, pružali su uslove za lov, ribolov i pčelarstvo.
Postojali su idealni uslovi za uspešno pčelarenje, što su stari Sloveni znali od najstarijih vremena da koriste. Grčki istoričar Herodot, u petom veku pre Hrista, navodi da su Skiti, koji su naseljavali Istočno-evropsku ravnicu i bili u dodiru sa Slovenima, bavili se trgovinom medom i voskom. Sloveni su med koristili ne samo kao hranu već i kao sirovinu za dobijanje omiljenog slovenskog pića medovine.
Iz pradomovine slovenska plemena selila su se na istok, zapad i jug. Tako su nastali Istočni, Zapadni i Južni Sloveni. Naši pretci, Južni Sloveni naselili su Balkansko poluostrvo i Istočne Alpe. Sloveni su više od jednog veka ostali na granici Vizantije, na levoj obali donjeg toka Dunava.
Jedan od najstarijih podataka o prisustvu Slovena u Podunavlju govori i o gajenju pčela na tom području. Te podatke ostavio nam je vizantijski diplomata i istoričar Prisk. Prisk je bio retor i filosof po obrazovanju, a radio je u diplomatskoj službi cara Teodosija II (408-450) a zatim Markijana i Pulherije (450-457). On je bio u poslanstvu cara Teodosija II koje je 448. godine vodilo pregovore sa Hunima, odnosno sa njihovim vođom Atilom, koji je imao prestonicu negde u Banatu, između današnjeg Beograda i Budimpešte. Taj svoj put i zapažanja Prisk je zapisao. Zahvaljujući tome, zna se da ih je slovenski živalj, koji je naseljavao Podunavlje ugostio medom. Umesto vinom Vizantinci su bili posluženi medosom (medovinom). Upotreba medovine u toj oblasti, u kojoj su tada vladali Huni, jasno govori da su Sloveni bili glavni proizvođači meda i medovine, jer reč med nije ni Grčka ni Hunska već slovenska.
Vizantijski car Mavrikije (582-602) zapisao je da su u VI veku Sloveni proizvodili u izobilju žitarice, stoku i da je u njih pčelarstvo veoma razvijeno i da od meda prave napitak – medovinu.
Već od šestog veka Sloveni vrše napade na Balkansko poluostrvo. Za razliku od Avara oni pokazuju interes za stalno naseljavanje južno od Save i Dunava. Kada su Avari 582. godine osvojili Sirmijum, “kapiju Balkanskog poluostrva”, Sloveni se takoreći nesmetano naseljavaju. Oni su često dobijali imena prema geografskim nazivima. Tako su po antičkom gradu Dokleji dobili ime Dukljani, a po Krnskom gradu nazvani su Karantanci. Plemena naseljena oko reke Timoka, Strume i Neretve nazvana su Timočani, Strumljani i Neretvljani. Iz prapostojbine svoje ime su doneli Srbi i Hrvati i to im se ime i održalo.
Prema pisanju vizantijskog cara i istoričara Konstantina VII Porfirogenita, Srbi su sredinom sedmog veka došli do Soluna, gde su po dozvoli cara Iraklija (610-641), naselili jedan deo solunske oblasti, koji je po njima dobio naziv Srbica (Servija).
U X veku su srpske zemlje postojale u primorskim krajevima i u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva. Najznačajnija je Srbija, kasnije nazvana Raška, koja je zahvatala planinske predele između Ibra, Zapadne Morave, Tare, Pive, gornjeg toka reke Bosne i današnje Tuzle. U primorju su postojale srpske zemlje: Travunija, od Boke Kotorske do Dubrovnika, Zahumlje, od Dubrovnika do Neretve i Paganija, od Neretve do Cetine. Te primorske zemlje ponekad su se nalazile o okviru srpske države, a povremeno su bile i samostalne.
Došavši u nove predele Srbi ne samo da zadržavaju poneto pčelarsko zanimanje nego ga još više razvijaju. Značajan razvoj pčelarstva u Srbiji počinje prelaskom Srba u hrišćanstvo. Njihovo pak konačno krštenje u drugoj polovini devetog veka, usledilo je kada su Sloveni dobili svoje pismo i čuli propoved Jevanđelja na svom jeziku. Tada je potreba za pčelinjim voskom bila veoma velika. Paljenje voštanih sveća vršeno je svuda u vidu prinošenja na žrtvu, kao nevino telo. Sveće su se palile ne samo prilikom crkvenih i kućnih slava, već i kod bogosluženja po crkvama i manastirima. Zbog izrazite potrebe za voskom usledilo je mnogobrojno podizanje pčelinjaka po crkvenim i manastirskim imanjima, pod rukovodstvom sveštenih lica i kaluđera. Manastiri su bili rasadnici pčelarstva a Srpska pravoslavna crkva bila je njegova zaštitnica.
Viljem Tirski, istoričar i državnik iz XII veka prošao je 1166. godine kroz Srbiju za koju kaže da obiluje u krupnoj i sitnoj stoci, mleku, siru, mesu, medu i vosku. Prikazivanje sprskih zemalja kao bogatih krajeva sa pčelinjim proizvodima, dogodilo se iste godine kada je Stefan Nemanja došao na srpski presto, stvarajući temelje jedne slavne prošlosti srednjevekovne Srbije, pod upravom dinastije Nemanjića.
Veliki župan Stefan Nemanja (1166-1196) bio je rodonačelnik dinastije Nemanjića i osnivač srpske države, dok je njegov sin Rastko, u monaštvu Sava, bio osnivač samostalne srpske crkve (1219) i njen prvi arhiepiskop. Crkva je uvrstila Stefana Nemanju i arhiepiskopa Savu u red svetitelja. Nemanjići su srpskim zemljama vladali puna dva veka, od 1166. do 1371. godine.
Nemanja je rođen u Ribnici, u Duklji (Crna Gora). On je uz pomoć vizantijskog cara Manojla I, vladao srpskim zemljama oko Toplice, Ibra i Rasine, a zatim, preuzimanjem vlasti od najstarijeg brata, velikog župana Tihomira, postaje veliki župan sa prestonicom u Rasu.
Hroničari iz vremena trećeg krstaškog rata beleže da je Stefan Nemanja sa svojom vlastelom svečano u Nišu dočekao nemačkog cara Fridriha I Barbarosu, pri njegovom prolasku kroz Srbiju te ga sa vojskom i pratećom svitom ugostio vinom i medovinom, kao znakom posebne pažnje. U Londonskom muzeju se čuva dokument-ugovor o prolasku Fridriha I preko Srbije. Stefan Nemanja je taj dokumenat potpisao, a car Fridrih I je stavio otisak prsta, što ukazuje da je bio nepismen.
Društveno uređenje u srednjevekovnoj Srbiji bilo je slično uređenju drugih država Evrope. U najranije vreme među Srbima znatnu ulogu je igralo rodovsko plemstvo. Stvaranjem države raste značaj i uloga plemstva, a time se i njegova prava proširuju i plemstvo zajedno sa članovima pobočne grane dinastije sačinjava više plemstvo (vlastela, velmože, pronijari). U niže plemstvo spadaju ratnici – vojnik i vlasteličić. Nasuprot vlasteli postojalo je neplemićko stanovništvo zvano sebri. U sebre su spadali zemljoradnici i stočari. Među sebrima bilo je najviše meropaha (parici) koji su lično bili slobodni, ali su u privrednom pogledu bili potčinjeni vladaru, vlasteli ili crkvi. Pčelari nisu bili obavezni da obrađuju zemlju, ali su bili dužni da rade na vlastelinskim pčelinjacima.
Kraljevska i manastirska vlastela su posedovala velike “uljanike” sa košnicama, zvanim “ulišta”. Košnice su bile pod nadzorom iskusnih pčelara. Pored pčelara seljaka, pčelarstvom su se bavili i kraljevska vlastela i crkveni velikodostojnici, koji su ujedno bili i najveći zemljoposednici u državi.
Iz istorijskih spomenika, koji nam stoje na raspolaganju, vidi se da su i sva vlastela i svi vladaoci naše srednjevekovne države imali svoje velike pčelinjake i da su, podižući razne zadužbine (manastire), poklanjali im osim nekretnina još i pčelinjake sa pčelarima.
Prvi pisani dokument kod Srba gde se pominje pčelarstvo jeste “Hilandarska povelja Simeona Nemanje”. Simeon je monaško ime Stefana Nemanje, koji je predao vlast srednjem sinu Stefanu Prvovenčanom (1196-1227), otišao na Svetu Goru (Grčka), kod najmlađeg sina Rastka (Sveti Sava) i 1197. godine se zamonašio. Tu su njih dvojica na ruševinama jednog starog manastira sagradili srpski manastir Hilandar.
Nemanja je dao darove manastiru i to pismeno potvrdio Hilandarskom poveljom 1198. godine, kojom je pored ostalog manastiru darovao i četiri pčelinjaka: jedan u Trpezama, drugi u Dobšoru, treći u Goliševu, četvrti u Paricama, i sa svakim pčelinjakom po dva čoveka (pčelara).
Ovi pčelinjaci, kao i devet sela koja se pominju u povelji, nalazila su se u okolini Prizrena, koji je u srednjevekovnoj srpskoj državi igrao veoma istaknutu ulogu, a za vreme cara Dušana bio prestonica.
U “Hilandarskoj povelji” Nemanja naglašava da ovo što je poklonio manastiru ne može niko da oduzme niti da nasledi:” I ovo što dadoh manastiru u Svetoj Gori, da ne treba ni mome detetu, ni mome unučetu, ni mome rođenome, ni kome drugome”.
Kralj Milutin (1282-1322) poklonio je manastiru Hilandaru pčelinjak u mestu Zahaku na Bistrici. U pismu kralja Milutina o poklanjanju pčelinjaka kaže se da kralj uz pčelinjak daje i četiri pčelara, koji su se zvali: Dobrko, brat mu Bratoslav, Brajen i Gnusa. Istovremeno kralj oslobađa tri pčelara: Đuricu, Radoslava i Prodana, na pčelinjaku u Goračevu, od “svih rabota kraljevskih i crkvenih” i da za njih “ne bude drugoga posla osim gajenja pčela”.
I car Dušan (1331-1355) je Hilandaru poklonio jedan pčelinjak a tako isto i Despot Stevan Lazarević (1389-1427). Najveći od manastirskih pčelinjaka bio je onaj na Slatini, koji je osnovao car Dušan prilikom podizanja manastira Sv. Arhanđela Mihaila i Gavrila u Prizrenu. Međe ovoga pčelinjaka obuhvatale su zamašnu teritoriju pa prof. Jovan Živanović veli: “Na ovome prostoru košnice mora biti da su bile na više kovanluka razdijeljene, a broj košnica iznašao je valjda do na hiljade”. Zatim Živanović kaže: “Ovaj kovanluk, što ga dade car Dušan Aranđelovoj crkvi u Prizrenu, bio je u svoje doba najveći kovanluk u cijeloj zemlji, a kojem nema ni danas u Srbiji ravna”.
Car Dušan je uz pčelinjak na Slatini odredio deset pčelara po imenu koji će raditi na tom pčelinjaku. To su: Pometko, Raško s Plnošem, Radomir, Bratnjak, Radomir Halik s dva brata, Dobrilo i Kostadin. Prvih devet pčelara pčelarilo je dotle u Štimlju i okolini, a deseti je uzet sa pčelinjaka u Brnjici.
Iako je pčelarstvo u ovo doba naše istorije bilo veoma razvijeno, ipak izgleda da veštih pčelara tada nije bilo mnogo. To je razumljivo već s obzirom na feudalni sistem privrede u kome sebri (zemljoradnici) nisu mogli biti vlasnici i imati svoj pčelinjak. Da nije bilo mnogo veštih pčelara ukazuje i to što se iz istorijskih spomenika vidi da su pojedini pčelari oslobađani od drugih poslova, kojima je ostali narod bio podvrgnut. Ta činjenica dokazuje još i to da su vešti pčelari, zbog malog broja, bili naročito cenjeni i čuvani od strane vladalaca i vlastele. Jasno je da oslobađanje od “svih rabota kraljevskih i crkvenih” znači priznavanje pčelarske sposobnosti oslobođenim licima. A, jasno je isto tako da su oni tu sposobnost morali dokazati svojim radom na velikim pčelinjacima. Jer je nemoguće zamisliti da bi neuke ljude u pčelarenju oslobađali drugih poslova i upućivali ih da rade samo na pčelinjaku! Da rade jedan posao koji ne znaju, a koji se ne može s uspehom raditi ako se dobro ne poznaje.
Prema istorijskim spomenicima iz XIV veka vidi se da je u to doba kod Srba bilo i manjih pčelinjaka. To se može zaključiti iz povelje kralja Stevana Dečanskoga (1322-1331) o osnivanju crkve u Gračanici u kojoj kralj naređuje da “oni koji imaju pčelinjak da daju hramu med” a “koji ne da, a ima, da uzme pop sam”. Ovo se može zaključiti i iz nekih drugih spomenica u kojima se govori o plaćanju dosetka od pčelarenja. Međutim, ni u ovo doba nije bilo mnogo onih koji su se razumevali u pčelarenje i bili vešti pčelari. Obični sebri (zemljoradnici) ni tada nisu mogli biti vlasnici pčelinjaka. Ali je u narodu tada već postojao neznatan broj takozvanih pronijara i baštinika, koji su u izvesnoj meri mogli biti vlasnici. Ti su, dakle, mogli imati i pčelinjake, ali s obzirom na svoje neznatno gazdinstvo jasno je da oni nisu mogli imati pčelinjake u većem obimu.
Med i vosak su od davnina bili predmet trgovine. O trgovini pčelinjim proizvodima sa Slovenima neke podatke je ostavio Mavrikije, još u VI veku, a Dimitrije Solunski (VIII-IX vek) kaže da su na Solunski sajam Sloveni dopremali zbog razmene različite proizvode koji su uključivali vosak i med. Da bi se u trgovini medom i voskom uveo neki red, vizantijski car Teodosije III je 718. godine sklopio trgovački ugovor sa hanom Terbilom. Trgovci su morali da imaju uredna dokumenta o robi, jer bi im u protivnom sva roba bila zaplenjena. Pored ovih isprava trgovci su još na granici morali da plaćaju carinske dažbine. O tome svedoči i jedan vizantijski dokument, poznat kao “Edikt Lava XI Mudrog” ili “Knjiga Eparha”, gde se nalazi i zakon o trgovini voskom.
Glavni trgovački putevi, u srednjem veku, sa zapada na istok i severa na jug, prolazili su preko srpskih zemalja sa važnom raskrsnicom u neposrednoj blizini Nemanjine prestonice Rasa. Trgovina se obavljala na mnogim trgovima (gradovima) kao što su: Brskovo, Novo Brdo, Prizren, Nova Varoš, Rudnik i drugi. Trgovina se najviše obavljala na vašarima koji su se obično održavali o nekim praznicima. Kao mera za težinu, kojom su se merili metali, vosak i drugo važila je rimska funta (libra), što na srpskom znači litra.
Trgovinu su u svojim rukama držali Dubrovčani, Splićani, Mlečani, a u manjem broju trgovci nekih italijanskih varoši (Ankona, Firenca, Đenova). U Srbiju su sa Zapada i Istoka najviše uvoženi luksuzni predmeti: tkanine, krzna, skupoceno posuđe, staklarija, so, oružje, čoja i drugo, a izvoženi su stoka i stočni proizvodi, vosak, med, usoljena riba i drugo.
Nemanja je na moru osnovao prvi srpski trgovački grad Kotor sa 650 kuća. Kotor je bio glavna spona u trgovačkom poslovanju sa Dubrovnikom, sa razvijenim voskarskim zanatom i trgovinom pčelinjim pronzvodima. Počev od Stefana Nemanje naši vladari sklapali su ugovore o slobodi trgovine. Nemanja je 1186. godine sklopio ugovor sa Dubrovnikom o slobodnoj trgovini voskom i medom po srpskim zemljama, bez plaćanja carine, pod uslovom da se ni jednom Srbinu u Dubrovniku ne sme učiniti nikakvo zlo ni na kopnu ni na moru. Između 1190. i 1192. godine Nemanja je izdao jednu povelju Splićanima kojom im dozvoljava da mogu slobodno ulaziti u srpsku državu radi trgovine pod uslovom da daju carine – “… da si izlaze svobodno u moju zemlju i sina mi Rastka H’lmsku zemlju i sina mi V’lka u Zetu”. Kasnije je Stefan Prvovenčani dao odobrenje Dubrovčanima da mogu na trgu Brskovo prodavati med i vino, ali da vino mora biti vlastita proizvodnja i da se u njega ne sipa voda, a med da se prodaje po tržišnoj ceni. Ako bi se našlo da Dubrovčani prodaju vino mešano sa vodom ili med, koji bi bio skuplji od tržišne cene, ova bi im se roba oduzimala.
Takođe je i kralj Uroš I (1242-1276), potvrdio pisanim putem privilegije Dubrovačkim trgovcima da trguju po srpskim zemljama:” Da im se ne uzme silom ni skrlat ni med, ni bršno, ni koja druga roba”. U Bosni je prvi trgovački ugovor sa Dubrovčanima 1189. godine sklopio Kulin ban. Tim ugovorom Dubrovčani dobijaju znatne povlastice – punu slobodu kretanja i trgovanja širom njegove zemlje bez ikakvih carina, osim ako mu ko šta pokloni.
Jedan firentinski trgovački priručnik iz 1315. godine, iznosi podatak da je za jedan “kantar” (48 kg) voska uvezenog sa naših prostora cena bila 7,75 dukata. Koliko je promet voska bio u to vreme, vidi se iz sačuvanih računskih knjiga Đenovljevske republike i drugih trgovačkih dokumenata, gde je za samo 18 meseci 1340/41. godine iz Zagore u Đenovu uvezeno 111 “kantara” ili 5320 kg voska.
I pored velikog izvoza meda i voska iz srednjevekovne Srbije, još uvek je ostajala velika količina tih pčelinjih proizvoda za podmirivanje potreba domaćeg stanovništva, što ukazuje koliko je pčelarstvo bilo razvijeno u srednjem veku.
Međutim, nakon propasti srednjevekovnih srpskih država, krajem četrnaestog i početkom petnaestog veka, i pada pod Tursku vlast, pčelarstvo je, kao i sve druge delatnosti, počelo naglo da opada. Propali su i oni veliki pčelinjaci, koji su bili svojina vladalaca i vlastele, pa i oni manastirski. Pčelarstvo je izgubilo onaj sjaj koji je imalo u srednjem veku. Nad srpski narod spustila se pomrčina koja je dugo i predugo trajala.